Om arbeidet med Fugleguten

Eg var 9 år, eg skalv og eg følte meg rar. Mor mi hadde kjøpt sjokolade og druer midt i veka, men eg hadde ikkje lyst på. Doktoren kom med noko kaldt og blankt metall og lytta på meg. Han sa eg hadde lungebetennelse, og måtte på sjukehuset. Me hadde ikkje bil. Mor mi bestilte ein drosje. I ein svart drosje på veg til sjukehuset forstod eg at dette var sjølve alvoret. Det alvor lege alvoret, som eg hadde visst fanst ein plass, men som dei vaksne kviskra om, for me ungar hadde ikkje lov til å nærma oss dette alvoret, men no var eg midt i det likevel. Eg blei lagt på einerom på sjukehuset, så hugsar eg at mor mi måtte gå, for besøkstida var slutt, ho hadde berre lov å vera der ein time per dag, og så såg eg på klokka mi, og visste det var 23 timar til ho kunne komma tilbake, og så såg eg kor seint sekundvisaren seig rundt der inne. Den einsemda på einerommet der. Alvoret. Klokka som nesten sto stille. Maten eg fekk beskjed om å eta opp, men som var så ekkel å ha i munnen. Synet av regndropar som renn i små rykk ned eit vindauga. Ei naken grein frå ein busk, som kjem til syne i det same vindauga, ho vaiar og gyngar i ein vind der ute, og ho vaiar av og til så veldig at eg ikkje kunne sjå henne. Men så kom ho til syne igjen. Den greina dirra og skalv litt og, gjorde ho ikkje? Og så hadde det gått tre minutt. Dei som har vore i vegleiingsgruppe sa man med meg, har antakeleg høyrt meg snakka om denne opplevinga før. Dette hadde eg lenge bestemt meg for å skriva om. Og lenge hadde denne boka arbeidstittel: JOLVER BLIR SJUK. Det skulle bli mi 3. bok om Jolver, og eg tenkte at om den sjukehusscenen vitta på seg, om det kom eit skred av ord, han kunne for eksempel begynna å leita etter noko, og plutseleg var han inne på forbodne rom på sjukehuset, eit eller anna sånt, då kunne det bli ein roman for barn, og viss det stoppa opp på side 7 eller noko, så hadde eg nokre andre små ting eg kunne skriva om. Det stoppa opp på side 6. Då var det liksom tømt ut.

Men eg visste om ei anna einsemd eg har snakka om i fleire vegleiingsgrupper:

Når eg var ulydig, ja, eg trur eg var ein ener gisk og krevjande liten gut, laga mykje styr og lyd, og eg trur det var eit forsøk på å få tilbake plassen min som den einaste ungen til mor mi, den heilt spesielle og høgt elska, den plassen eg hadde heilt til søster mi kom, men så, når eg gjekk over ein eller annan strek, så sa mor mi at eg kunne gå inn på rommet og venta der til pappa kom heim, og då eg sat der inne på rom met og venta på at far min skulle komma heim for å kjefta på meg, for det var hans jobb, og eg sat der på rommet og kvidde meg til far min skulle komma heim, mens eg høyrte mor mi og søster mi lo og kosa seg inni stova, då var eg utstøytt. Eg passa ikkje inn. Denne følelsen av å bli stengt ute frå fellesskapet, ikkje passa inn hos dei andre, har eg snakka om mange gonger. Og denne einsemda inne på rommet hadde eg alt skrive om, men det var så mange nyansar av einsemd og redsle og plutseleg og uventa trøyst eg ikkje hadde fått med, så eg ville skriva om dette ein gong til, og særleg om den gongen mor mi sendte meg inn på rommet for noko eg faktisk ikkje hadde gjort, og så sa eg dette til far min, og så høyrte han på meg og trudde meg, og han gjekk inn i stova til mor mi, eg høyrte dei snakka lavt saman, og så kom far min tilbake, og så sa han at damer kunne ha visse periodar, eg ante ikkje kva sånne periodar kunne vera, ikkje våga eg å spørja heller, men mamma had de vel ikkje periodar, ho var jo alltid mamma, og så kom ho inn på rommet og sa unnskyld. Dette ville eg ha med i mi nye bok.

Ja, og så einsemda på 17. mai. Når alt var kjekt med mengder av iskrem og glade folk, og plutseleg får eg auga på noko som blenker så fint, eg spring mot det, ser det er ein søledam som sola skin i, og då eg skal tilbake til mor mi og far min for å fortelja dei om søledammen, så er dei ikkje der. Eg kan ikkje finna dei. Det tar ei heil stund, kanskje over eit minutt, før eg finn dei igjen.

Dette 17. mai-minnet var eg usikker på om eg faktisk hadde opplevd, eller om det berre var noko eg hadde funne på ein gong eg hadde bruk for å fortelja om kor galt det kan gå mens flagga vaiar og dei fleste ropar glade og fornøgde, men eg tenkte det kunne komma nokre spennande setningar ut av det, viss eg gjekk nærmare inn på hendinga og prøvde å bygga henne ut.

Eg bestemte meg for at denne boka måtte bli ei samling forteljingar. Å gå tett innpå og inn i disse minna. Kanskje eg kunne bruka det eg hugsa frå den gamle badestranda vår også no. Eg hadde lenge gledd meg til å prøva å skriva om den. Ei sommarforteljing. Kanskje ei heil bok om badestranda. Men ein ting er å gle seg til å skriva om noko, for så lenge eg gler meg så er det ei glede, men når eg begynner å gjera alvor av det, ja, så blir det alvor, og manglane og det uvisse og svake kjem fort til syne.

Ja, det var nokre varme minne frå min barn doms badestrand. Den støvete vegen me måtte gå. Me hadde, som sagt, ikkje bil. Pappa var på jobb. Mor mi og eg dytta barnevogna med veslesøster mi opp ein bratt bakke. Den plutse lege lyden av ungar som hylte glade og ivrige nede på stranda, når me endeleg kom nærme nok, fargane av baderingar og badeballar, lukta av solkrem, nabodama sine store, nakne lår, ei lita jenta med blå lepper står og hakkar tenner, likevel hoppar ho uti ein gong til, mine stadige forsøk på å få til å ligga stille og flyta på rygg, og at eg igjen og igjen gjekk under, og munn og nase fyltest av sjø, mørke djupt i sjøen, dropane på augevippene.

Eg skulle ein tur til Stord om ikkje lenge, og eg bestemte meg for å dra på research i Spona vikjo, som stranda heitte – og ein sein haustdag sto eg der, i ein tom kulisse, som hadde krympa i forhold til den gongen. Eg visste ikkje heilt kva eg hadde venta, og eg visste ikkje heilt kva eg fekk ut av å stå der, men eg hadde gjort det eg hadde bestemt meg for, nemleg å oppsøka mi barndoms strand, og det å ha gjennomført noko eg har bestemt meg for gir alltid littegrann glede, og ein følelse av at han der Rune kan eg stola på – i min vesle skrivebutikk.

Eg gjekk til skrivebordet. Eg opna pc-en og la ein del kabalar. Var innom Facebook. Tok ein tur ut i stova til kona. Og så vidare. Eg gjekk tilbake og skreiv nokre ord, blei straks skuffa over at orda var så alminnelege, så fullstendig utan overrasking. Denne skuffelsen er ein vanleg gjest ved skrivebordet mitt, så eg let skuffelsen vera der, mens eg skreiv vidare. Eg følte at eg nærma meg noko innimellom, men eg brydde meg ikkje om å prøva å forklara dette fenomenet nøyare for meg sjølv. Det er vanleg ved mitt skrivebord med fornemmelsar, aningar, og ein aksept av at eg faktisk ikkje forstår kva det er som eigentleg skjer, når ein idé får merksemd i hovudet, medan handa med tusjpennen el ler tastaturet ventar på å bli aktivert til å skriva bokstavar og setningar som slepper gjennom den første indre sensuren, plutseleg stryka ut eller sletta det nyleg aksepterte og nedskrivne, bort med det, skriva to ord, venta, skriva ei halv side i stor fart, kjenna at noko i meg gler seg til å sjå kva som blei skrive her, for eg hugsar det ikkje, men eg veit eg har skrive det ned. Den delen av meg som driv med å forstå ting, for står ikkje kva det er som skjer i den skrivande augeblinken. Men altså ei aning av at eg av og til nærmar meg noko, kva no dette «noko» er, og ei sånn aning er alltid velkommen hos meg.

Eg gjekk på research til eit grantre. Eg skulle skriva om ein gut som klatra i ei gran for å henta ein fugleunge. Men kvaslag ord kunne eg bruka for å få med den svimlande følelsen av å stå høgt der oppe på ei spinkel grein med ein fugle unge i handa, sjå den harde bakken i botnen av alt, og begynna å tenka på korleis ein skal klatra ned. Og korleis ser eigentleg eit grantre ut?

Korfor skulle denne guten henta ein fugle unge? Jo, han hadde vore med far sin på tur. Dei hadde møtt ein gut som hadde ei tam kråka. Når faren snakka om denne guten med kråka høyrtest han så begeistra ut. Det var dette ho vudpersonen min hadde lyst på – å gjera far sin begeistra – og no visste han kva som måtte til – han måtte få seg ein fugl. Eg hadde alt skrive om den turen med faren, og det hadde dukka opp eit par setningar eller avsnitt der som fak tisk overraska meg og ga meg eit fint lite løft.

Det var og eit minne om å ha gebursdag eg ville bruka. Eg kunne invitera så og så mange. Alle ville helst bli invitert, men eg hadde berre lov å be sju stykke, trur eg det var. Det er sånn eg hugsar det iallfall. Eg synst og å hugsa at eg likte godt makta eg hadde i å velja ut dei sju. Dessutan skulle eg vera hovudpersonen, æres gjesten, eller bursdagsbarnet som det heitte. Det trur eg og eg likte godt. Men ein gong kom eg for seint til min egen bursdag. Var det mogleg? Kva var det som skjedde? Eg ville prøva å dikta om det.

Manuskriptet voks sakte men sikkert. Eg fekk beskjed frå Cappelen Damm om at forlagsredak tøren min skulle slutta, og eg fekk vita namnet på den nye. Eg sendte inn min vesle bunke. Ei stund tenkte eg at dette kanskje var heilt geniale forteljingar. Og så tenkte eg at dei kanskje ikkje heldt mål. Osv.

Det gjekk over to veker før eg fekk svar. Det var eit dårleg teikn. Og tilbakemeldinga var dårleg. Denne boka var altså om guten Jolver, som eg hadde skrive to bøker om tidlegare. Men det var no for lenge sidan dei to bøkene kom ut, meinte den nye redaktøren, så her burde eg tenka på ei separat bok om eg ville. To av dei ni forteljingane synst ho var ok å prøva å bygga vidare på. Nemleg han som kom for seint til bursdagen sin, og han som klatra opp i ei gran for å henta ein fugleunge. Men det måtte skje meir. Ikkje så stilleståande. Og eg kunne ikkje skriva at ein unge valde ut bursdagsgjestene sine, iallfall ikkje utan å fortelja nøye at dette var ei forteljing frå gamle dagar, for slikt var så å seia forbode no til dags. Enten inviterer du heile klassen, eller alle jentene, eller alle gutane. Og den sjukehushistoria mi var det umogleg for ein unge av i dag å forhalda seg til. Men altså. To av forteljingane kunne vera moglege utgangspunkt for noko nytt. Dei sju andre burde eg sjå vekk frå.

Eg skreiv om dei to forteljingane etter tur. Nei, det var ingen interesse for dei. Manus blei lest av ein annan konsulent, og vedkommande var einig i at dette var for lite engasjerande. Eg tenkte at no har dei hatt seminar på forlaget, og bestemt seg for å kvitta seg med dei forfattarane som ikkje sel noko særleg. Eg spurte rett ut om forlaget prøvde å bli kvitt meg. Då lo forlags redaktøren ein liten latter, så vidt eg hugsar, ikkje noko vondsinna latter, men eg tenkte at denne setninga har ho høyrt før. «Prøver de å bli kvitt meg?» Ho sa vel og rett ut, at nei, sånn tenkte dei ikkje.

Javel, tenkte eg, då er det kanskje slutten som har begynt, og eg kjente ei stor, seig tristheit nærma seg.

Eg prøvde å la det vera sånn som det var. Eg kjente at eg kunne halda det ut. Iallfall foreløpig.

Eg fekk ei melding frå Samlaget, dei hadde begynt ein grøssarserie, og dei lurte på om eg kunne tenka meg å skriva ei sånn grøssarbok. «Ja», sa eg. Eg skulle få høyra nærmare frå dei når ein del ting var på plass.

Eg hadde aldri skrive skumle bøker. Eg ville helst skriva så udramatisk og enkelt og kvar dagsleg som råd, i eit håp om å børsta fram nokre små skinande punkt i alminnelegheita. Men no var eg ille ute, eg var ein gammal og refusert forfattar, eg måtte sjekka alle mogleghe iter. Eg begynte å dagdrøyma om skumle ting.

Men det viste seg at det hadde oppstått nokre kommunikasjonsproblem. Redaktøren i Samla get hadde prøvd å ringa meg og senda e-post til meg fleire gonger, og no var tidsfristen for å søka midlar til spøkelsesforteljinga ute. Det var noko med telefonen min og pc-en og greier. Dette forstod eg då eg ringte Samlaget for å høyra kva det blei til. Dei sa dei hadde prøvd å kontakta meg fleire gonger, og eg fann etter kvart e-postane frå dei. Men dei lurte på om eg hadde andre ting liggande. I så fall var dei interessert i å kikka på det. Det hadde eg jo. Eg hadde 9 forteljingar pluss to nye variantar av to av dei.

Eg sendte det inn.

Ja, her var det mange fine ting, sa redak tøren på Samlaget. Han hadde mest tru på dei 9 fortellingane. Ikkje den med sjukehuset. Men elles fleire fine ting, og han lurte på om eg ikkje kunne tenka meg å gjera det om til ein liten ro man. Finna eit fokus, laga litt greie overgangar. Men eg måtte nok finna eit anna namn til ho vudpersonen, sidan eg hadde skrive bøker om han på eit anna forlag. Ny tittel sjølvsagt.

I fleire dagar gjekk eg og tenkte på kva denne redaktøren hadde sagt. «Her var det mange fine ting.» Så lurte eg på kva eg skulle la guten heita i staden for Jolver. Eg søkte i google etter dei mest populære namna no til dags og bestemte meg for Johan. Eg leita opp namnet Jolver i manuskriptet, viska ut eit for eit og skreiv inn Johan. Det tok lang tid. Ein himla kjedeleg jobb. Det var kjekkare å prøva å smi saman forteljin gane til ei einaste større forteljing.

Eg sendte manus inn.

Redaktøren skreiv e-post tilbake, skrøyt av forandringane, men reagerte på namnet. Johan var for likt på Jolver, eg burde prøva å finna noko betre. Pokker heller, tenkte eg, skal eg verkeleg måtte gå gjennom manuskriptet på leit etter eit namn igjen. Eg skreiv tilbake ei sint set ning: «Eg føler at eg blir jaga rundt i mitt eige manuskript, viss eg skal måtta forandra dette namnet ein gong til.»

Redaktøren ringte. Eg høyrtest sint ut, og eg lurte på om eg no var blitt ein gretten gubbe, ja, eg blei overraska over min eigen irritasjon, for følelsen bak var jo at denne jobben med å leita gjennom manus etter eit namn, for å bytta det ut med eit anna, var nedverdigande. Eg ville vera ein respektert forfattar, ikkje ein tulling som brukte timar og dagar på å forandra namn på ein gut i eit manus. Først ein gong, å så ein gong til. «Ja,» sa redaktøren «viss det var vanskeleg for meg å retta på noko så lite som eit namn, så ville samarbeidet vårt bli vanskeleg, det er jo vanleg å omarbeida manus, sjølv hadde han kanskje skrive om eigne manus både 10 og 15 gonger. Redaktøren er sjølv ein respektert og god forfattar.

Ja, sa eg, for eg tenkte at no heng alt i ein tynn tråd igjen, så no er det viktig å vera ær leg og presis, ja, nei, det er ikkje det at eg har noko imot å gi guten endå eit nytt namn, men arbeidet med å finna namnet i manus, viska ut bokstav for bokstav, og så skriva inn det nye er berre ein himla stor og kjedeleg jobb.

Men du har jo «søk og erstatt»-funksjonen i skriveprogrammet, sa han. Så lærte han meg korleis eg kunne finna fram til denne funks jonen, og etterpå forandra eg namnet Johan til Lukas på mindre enn eit minutt.

Manus gjekk fram og tilbake nokre gonger. Redaktøren ville at eg skulle få med meir om han guten med kråka. Han visste eg ingenting meir om. Eg snakka aldri med han. Eg såg han ein gong så vidt i eit tre i lag med ei kråke.

Eg blei uroleg. Skulle eg måtta finna opp ting som aldri skjedde inni denne boka som bygde på mine minne? Det kjentest feil. Men eg hadde no bestemt meg for å vera open og velvillig, og eg prøvde. Eg dikta i veg. Eg håpte det skulle skje noko overraskande og forløysande. Det gjorde det ikkje.

Men redaktøren likte dette. Han ville gjerne ha meir av det. Men då måtte forteljinga om 17. mai ut. Og den forteljinga om badestranda hadde ikkje noko plass her no, sånn det hadde utvikla seg. Kanskje bortsett frå Lukas sine for søk på å flyta på rygg, for der var det noko han gjerne ville ha med. Men han trudde ikkje det var lurt å ha med eit kapittel om at damene kan ha visse periodar, nei, det synst han eg skulle ta ut.

Eg tok ut 17. mai og badestranda og damer med periodar. Eg følte meg nokså tøff då.

Etter nokre små justeringar meinte redak tøren vi var i mål. Han sa han hadde god tru på manuskriptet. Det kom gode bokomtalar i Ber gens Tidende, Fædrelandsvennen og NRK radio. Boka blei nominert til Brageprisen. No trudde eg også at dette var ei sterk og god bok.

Like før jul ringte redaktøren og fortalte at boka var blitt nulla av Kulturrådet. Dei har ein komité som kvart år vurderer kva for bøker som skal kjøpast inn til biblioteka. Eg forstår det slik, at denne komiteen er der for å hindra at det blir gitt støtte uansett, at berre gjennomarbeidde bøker som har vore innom redaktør og har ein viss kvalitet skal få støtte. Komiteen har inga plikt til å grunngi kvifor dei godkjenner eller nullar bøker. Boka om Lukas blei altså nulla. Eg veit ikkje kvifor.

Men no tenker eg meir på Dvergspissmusa. Ein dag får ho eit brev frå Skogkontoret. Der står det at ho er kåra til skogens viktigaste dyr. Det berre dukka opp i hovudet. Eg kjenner at eg har ei viss glede av å tenka på henne.